Als je kinderen je niet meer willen zien
Ouderverstoting, een dilemma zonder uitzicht op een oplossing. Vaders voelen zich geblokkeerd, moeders zetten hun kroost tegen de andere ouder op. © Illustratie Gezienus Bruining
Als de kinderen je niet meer willen zien: ‘Maar diep van binnen houden ze van me’
Door Arjan te Bogt
Als Ivo Vrijkotte zijn kinderen opzoekt, dan worden ze bang. Willen ze vluchten, ver bij hem vandaan. Hoe heeft dat zo ver kunnen komen? Kinderen haten hun ouders toch niet? Een verhaal over een Oldenzaalse vader, die alles doet om zijn jongens van 13 en 11 jaar te kunnen zien, ook al willen instanties en hun moeder dat niet. „Diep van binnen houden ze van me.”
Arjan te Bogt 19-06-21, 10:00
In de ruim drie uur durende zitting bij de politierechter in Almelo is er geen enkel contact tussen de ouders van twee kinderen uit Oldenzaal. Eerst gaat zij naar buiten, hij volgt pas als ze de gang uit is. Geen hallo, geen knikje. Zelfs hun blikken kruisen elkaar niet. Dat ze ooit van elkaar gehouden hebben, het lijkt onvoorstelbaar.
Negen jaar strijd
Negen jaar al duurt de juridische strijd om hun kinderen, die 4 en 2 jaar waren toen hun ouders uit elkaar gingen, maar inmiddels beginnende pubers van 13 en 11 zijn. Ze gingen op voetbal, leerden rekenen en schrijven, maakten vriendjes. Zonder hun vader. Die zag zijn zoons na het stoppen van de omgangsregeling eind 2013 slechts sporadisch.
Die vader is Ivo Vrijkotte uit Oldenzaal en hij voelt zich het slachtoffer van een ondeugdelijk systeem. Hij zegt dat de moeder er alles aan heeft gedaan de kinderen te laten geloven dat hij niet deugt. Met effect. Als ze hem zien worden ze bang. Willen ze weg. Niet omdat hij een onmens is, maar omdat dat beeld van hem gecreëerd is. Door zijn ex. Het maakt hem van binnen kapot. Elke dag een beetje.
Groot probleem
Ouderverstoting noemt hij het: de situatie waarin een kind contact met een ouder afhoudt als gevolg van (al of niet bewust) manipulatief gedrag van de andere ouder. Hoewel niet bekend is hoeveel ‘verstoten ouders’ er zijn, want het is geen medische aandoening en niemand die het bijhoudt, is het één van de grootste, maatschappelijke problemen van deze tijd. Dat zegt Peter Tromp, de voorzitter van de stichting Vader Kennis Centrum. En hij is niet de enige die dat vindt.
Twee jaar lang deed een expertteam in opdracht van minister voor Rechtsbescherming Sander Dekker onderzoek naar het thema. Er werd gesproken met ouders, volwassen kinderen, professionals en wetenschappers. De uitkomsten zijn tamelijk schokkend, de complexiteit van de problematiek zo groot dat deze nauwelijks samen te vatten is.
Verstoten ouders is één van de grootste, maatschappelijke problemen van deze tijd
Peter Tromp, Vader Kennis Centrum
Foute vader
Ivo Vrijkotte kan erover meepraten. Hij werd in 2012 door zijn ex beschuldigd van mishandeling. Dat hij nooit veroordeeld werd, dat maakte voor het ouderschap weinig uit. Het stempel van ‘foute vader’ ging er niet meer af. Niet bij haar, niet bij instanties, niet bij de kinderen. Of dat terecht was? Daarover later meer.
Valse beschuldigingen, nauwelijks aandacht voor het handhaven van omgangsverplichtingen, genderbias jegens vaders, instanties die niet echt luisteren: slechts een greep uit zaken die kunnen misgaan in regelingen over ouderschap, schrijft het expertteam. Er zijn zoveel ‘belemmeringen en knelpunten’ in de zorg, de rechtspraak, wetgeving, de wetenschap, de samenleving en de overheidstelsels én bij ouders die elkaar onderling beïnvloeden, dat een oplossing ver te zoeken is.
Hard spel
Eén van de belangrijkste knelpunten? Liegen en framing lonen. Dat is althans wat pedagoog Joep Zander ervoer in al die jaren dat hij dit soort kwesties volgt. En dat doet hij al sinds de jaren 90. Als er in de privésfeer een voorval plaatsheeft, dan is het moeilijk te bewijzen dat het gebeurd is. Maar het is ook moeilijk te bewijzen dat het niet gebeurd is.
De pedagoog, zelf een ‘dwaze vader’, schreef er meerdere artikelen over. Hij zegt dat het systeem zo in elkaar zit dat als ouders er samen niet uitkomen diegene die het het hardst speelt de kinderen krijgt. En dat zijn vaker de moeders. „Vaders zijn daders”, zegt hij.
Dat de verblijfsouder meestal de moeder is is niet iets dat Zander verzon. Van oudsher gingen kinderen naar de moeder en dat is in de afgelopen jaren nauwelijks veranderd. In 2000 woonde 91,2 procent van de kinderen na een breuk bij moeder, al dan niet met een stiefvader, zo laten cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek zien. Vijftien jaar later is dat percentage met 89,5 procent maar iets lager.
En dat heeft gevolgen. Langdurig onderzoek van hoogleraar Matthijs Kalmijn (2018) onder ruim 3000 kinderen van gescheiden ouders wees uit dat bijna 50 procent van de kinderen de vader maar één keer per maand ziet. Bijna de helft van die kinderen die bij de moeder woont ziet op termijn de stiefvader als zijn of haar ‘echte vader’. Andersom (de stiefmoeder als echte moeder zien) is dat percentage met 17 procent een stuk lager.
Een weekend in de twee weken is veel te weinig om een goed ouder te zijn
Peter Tromp, Vader Kennis Centrum
Stockholmsyndroom
Waar 5 procent van de volwassen kinderen na de scheiding moeder niet meer ziet is dat bij vaders 20 procent. Dat wordt niet zelden toegewezen aan het ‘belemmerende’ en ‘contact vermijdende’ gedrag van de moeder. 20 procent van de moeders praat na een contactbreuk negatief over de vader, het overgrote deel praat daar überhaupt niet meer over. Het leidt volgens het expertteam ‘tot negatieve korte- en langetermijngevolgen voor ieders levensgeluk en relatieontwikkeling’.
Het meer bij de een zijn dan bij de ander, dat is knelpunt twee. Ouderverstoting toont volgens Peter Tromp, de voorzitter van de stichting Vader Kennis Centrum, overeenkomsten met het stockholmsyndroom. Kinderen gaan meer van de verblijfsouder houden, omdat ze er afhankelijk van zijn. Als het ouderschap niet gelijkmatig verdeeld is, dan ontwikkelt dit syndroom zich vanzelf. Tromp: „Een weekend in de twee weken is veel te weinig om een goed ouder te zijn.”
Emotioneel gevangen
Volgens vader Ivo Vrijkotte gaat het nog verder dan dat. Hij zegt dat zijn kinderen ‘emotioneel gevangen’ zitten en door hun moeder in een ‘overlevingsmodus’ gedwongen zijn. Dat hij er niet voor ze mag en kan zijn ‘is een inbreuk op de persoonlijke belevingssfeer van de kinderen en een aanval op hun fysieke, cognitieve, emotionele en identiteitsontwikkeling.’ Dat zei hij in de rechtbank.
Een belangrijke nuance: niet iedere ouder wil dat actieve ouderschap. Tromp streeft er met zijn stichting al jaren naar om vaders meer betrokken te krijgen bij de zorg en opvoeding van kinderen, want daar ontbreekt het ook nog wel eens aan. Aan de andere kant zijn er ook vaders die dat juist heel graag willen, maar tegen muren oplopen. Zoals Vrijkotte.
De ‘verblijfsouder’ die probeert hulpverleners in het kamp te krijgen en daarbij harde beschuldigingen niet schuwt, het is Tromp niet vreemd. Geregeld krijgt hij daarover telefoontjes van vaders die radeloos zijn. Of iets wel of niet gebeurd is, dat komt niet altijd aan het licht. Het is geen strafrecht waar feitenonderzoek wordt gedaan, maar familierecht. „Soms zweven beschuldigingen nog jarenlang door rapporten”, aldus Tromp.
Ouderverstoting, een dilemma zonder uitzicht op een oplossing. Vaders voelen zich geblokkeerd, moeders zetten hun kroost tegen de andere ouder op. © Illustratie Gezienus Bruining
Onmacht, pijn en verdriet
Foutieve informatie, het kopiëren van stukken uit een ander rapport. Het is een grote bron van irritatie bij ouders, aldus Liesbeth Venekatte. Ze is persrechter bij de rechtbank Overijssel en was jarenlang teamleidster familierecht. Ze zag onmacht, verdriet en pijn bij ouders die niet kregen wat ze willen. En ze hoorde in gesprekken aan een gewone tafel, zonder toga, de meest hartverscheurende verhalen. Van de grootste slachtoffers: de kinderen zelf.
Een kind van 11 zegt echt niet dat-ie papa niet meer wil zien, omdat hij is vreemdgegaan
Liesbeth Venekatte, persrechter
Maar wat ze óók hoorde waren sterk beïnvloede kinderen en dat is knelpunt nummer drie. Venekatte: „Dat je denkt: Spreekt hier nu een kind? Of de ouder? Ze worden ingezet als munitie.” Ze schudt haar hoofd en zegt: „Een kind van 11 zegt echt niet dat-ie papa niet meer wil zien, omdat hij is vreemdgegaan.”
Daar prikken rechters wel doorheen, geeft ze aan. Ook als een moeder triomfantelijk zegt dat ze haar 12-jarige zoon ‘niet wil dwingen’ naar papa te gaan. „Dan zeg ik: Dat doe je maar wel.” Maar het laat tegelijkertijd wel zien hoe ver sommige ouders gaan uit eigenbelang. Venekatte: „Liefde is een dun laagje rationaliteit over een hele bonk emotie.”
9000 echtscheidingen
Jaarlijks worden er door de rechtbank in Almelo zo’n 9000 echtscheidingen verwerkt, een derde van het totale aantal in Nederland. De meeste gevallen zijn razendsnel afgehandeld, omdat het scheidingen betreft waarbij beide partijen het eens zijn over de afspraken. Dat een zaak jarenlang sleept zoals die van het Oldenzaalse stel, dat komt maar zelden voor, zegt Venekatte. „De meeste mensen deugen. Als de stof van de shit is neergedaald, dan gaat het vaak goed.”
Van de kwesties waar het niet goed gaat, de echtscheidingen op tegenspraak, komen er maandelijks rond de 45 binnen. Verschillende casussen, aldus Venekatte. Vechtscheidingen zouden simpel zijn als er op partners een stempeltje gedrukt kon worden. ‘Hij is zo’n type, zij is zo’n type, dus dan moet er op die knop worden gedrukt’. „Maar zo werkt het niet”, aldus de persrechter.
‘Dat wijf’
Ze benadrukt dat veel afhangt van de medewerking van de betrokkenen en de omgeving. Dat is knelpunt nummer vier. Want blijf maar eens rustig als de familie het de hele tijd over ‘dat wijf’ heeft. Hoe harder het spel gespeeld wordt, hoe groter de schade. In al die jaren zag Venekatte dat het niet uitmaakt of iemand laag- of hoogopgeleid is. Mensen uit die eerste groep zijn hooguit wat ‘directer in het gebruik van hun wapens’, aldus Venekatte.
„Kinderen lijden al als hun ouders uit elkaar gaan”, zegt Bennie Bles van De Scheidingsplanner in Enschede. „Als ze er dan ook nog niet uitkomen, dan is dat heel, heel triest.” Hij begeleid twaalf jaar stellen bij het afwikkelen van de breuk en dat gaat bijna altijd goed. Nooit maakte hij mee dat hij aan het begin van een scheiding vader en moeder alvast aanraadde om een advocaat te nemen. Er komt een ouderschapsplan, afspraken worden vastgelegd. Mediators doen er alles aan dit in een goede harmonie te doen. Want: „Een vechtscheiding is gewoon een vorm van kindermishandeling.”
Een vechtscheiding is gewoon een vorm van kindermishandeling
Bennie Bles, De Scheidingsplanner
Er lak aan hebben
Als het misgaat, dan is dat vaak in de jaren erna. ‘Vader komt de regeling niet na, wat moet ik doen?’ Altijd wordt er eerst geprobeerd dat met gesprekken op te lossen. Daarna volgen jeugdbescherming, de wijkcoach, de wijkagent. Een rechter kan wel een uitspraak doen, aldus Bles, en daar een dwangmiddel aan koppelen om te voorkomen dat iemand de afspraken niet naleeft. Maar wat als die ouder daar vervolgens lak aan heeft? En dat is knelpunt nummer vijf.
Onderzoek van het radioprogramma Reporter Radio wees vorig jaar uit dat de politie aangiften vaak niet eens opneemt. En als dat wel gebeurt, dan wordt de zaak door het Openbaar Ministerie (OM) geseponeerd. Het maakt Tromp van het Vader Kennis Centrum boos. Het schenden van een omgangsregeling is immers een misdrijf. Hij vergelijkt het met een stoplicht. Tromp: „Als er nooit een bekeuring wordt uitgedeeld voor door rood rijden, dan gaat iedereen het doen, met allerlei ongelukken tot gevolg. Dat is wat hier aan de hand is.”
Speciale agenten
Het is niet voor niets dat de belangrijkste adviezen van het expertteam over handhaving gaan. Als afspraken niet worden nagekomen, dan moet er actiever en sneller worden ingegrepen. Niet door ouders zelf, maar door iemand met autoriteit en verstand van zaken. Minister Dekker zegde begin dit jaar toe dat hiervoor ‘speciale agenten’ komen, die ouders in een vroeg stadium erop wijzen dat ze zich aan de omgangsregeling, maar óók aan andere afspraken moeten houden. Om te voorkomen dat het van kwaad tot erger gaat. Zoals bij Ivo Vrijkotte en zijn kinderen.
Want, hoe zit dat nu? Is hij verstoten? En zo ja, is dat de schuld van zijn ex en instanties of van hemzelf? Voor de duidelijkheid: niet zijn ex-vrouw, maar hij stond terecht bij de politierechter in Almelo. Voor stalking, bedreiging en belaging. Ondanks het omgangsverbod dat vanaf 2017 gold zocht hij namelijk zijn kinderen op. Meerdere keren. Thuis bij hun moeder. Op het voetbalveld. Bij school. Hoe logisch wellicht ook. „Hij deed dingen met een liefdevol hart”, aldus zijn advocaat. Maar het mocht niet. En dat is knelpunt nummer zes.
Abnormaal
Hoe leg je je neer bij een besluit dat zo ‘abnormaal en amoreel’ voelt? Iedereen, van familie en vrienden tot coaches en rechters, zegt dat het moet, dat je een omgangsverbod moet respecteren, dat je verder moet. Ook voor de kinderen. Maar zij zijn jou niet. Zij weten niet hoe het is, toch? Zij zitten ’s avonds weer bij hun gezin.
Regels zijn er niet voor niets, zo klinkt het dan. „Er mag geen contact met de kinderen zijn omdat dat in het grootste belang van de kinderen is”, aldus de officier van justitie. Daar kan Vrijkotte het niet mee eens zijn, maar die beslissingen zijn ‘weloverwogen’ gemaakt. Daar is ‘uitvoerig’ onderzoek naar gedaan. Dat Vrijkotte vindt dat hij als vader normaal gedrag laat zien, daar is het OM het niet mee eens. „Hij lijkt niet naar zijn eigen aandeel in deze zaak te kunnen kijken.”
Ik heb meer begrip voor u dan u waarschijnlijk denkt
Sylvia Taalman, rechter
De rechtbank gaat daar in mee. „Ook ‘vaderdingen’, liefdevolle dingen, kunnen door stelselmatigheid een inbreuk opleveren”, aldus rechter Sylvia Taalman. „Met alle signalen die u kreeg bent u te ver gegaan.” Ze legt een contactverbod voor vijf jaar op, tot een rechter oordeelt dat de omgang moet worden opgestart. Dat er zo’n procedure loopt is een goede zaak, vindt ze. „Ik heb meer begrip voor u dan u waarschijnlijk denkt.”
Wakker liggen
Bij dat laatste sluit persrechter Liesbeth Venekatte zich aan. Slachtoffers hebben het niet altijd door, maar dit zijn zaken waar ook rechters ’s nachts nog wel eens van wakker liggen. Dat er wantrouwen is in de richting van instanties, van de partij die niet krijgt wat ze wil, dat zal er altijd zijn. Helemaal in dit soort kwesties. „Als het gaat om kinderen, dan raak je mensen in het diepste van hun ziel. In hun huis, in hun gezin.”
Maar ze weet ook, zonder zich specifiek over deze casus uit te laten: „Omgang is niet verstandig, als het niet veilig is”. En: een verbod wordt niet zomaar opgelegd. Rechters grijpen in als duidelijk is dat het nodig is. Dat is hun rol. Soms is zo’n besluit voor niemand echt goed. Zoals hier, want daar waren alle betrokkenen het wel over eens. Er zijn alleen maar verliezers.
